«وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»؛ «و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طواف‏كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد».بقره (2)، آيه 125. اعتكاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح فقه، عبارت‏است از: «ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند، با شرايطى خاص».
مراسم اعتكاف، به زمان حضرت ابراهيم‏عليه السلام بر مى‏گردد و بعد از او در بعضى از شريعت‏ها و در زندگى برخى از صالحان - از جمله حضرت مريم و زكريا - به چشم مى‏خورد. با ظهور دين اسلام اين امر، شكل تازه‏اى به خود گرفت و در ميان مسلمانان به عنوان يك عبادت مستحب با آداب و شرايط خاص، رايج شد. اعتكاف عبادتى است كه استحباب و فضيلت فراوان دارد و صفاى خاصى به روح و جان مى‏بخشد. پيامبراسلام‏-صلى الله عليه وآله -همه ساله در ماه رمضان - به ويژه دهه آخر آن - اعتكاف مى‏كرد و دستور مى‏داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مى‏فرمود: «ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است».«اِعْتِكافُ عَشْرٍ فى‏ شَهْرِ رَمَضانَ يَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»:; وسائل الشيعة، ج 10، ابواب الاعتكاف و اللمعة الدمشقيه، كتاب الاعتكاف.
اعتكاف حكمت‏ها و فوايد فراوانى دارد كه بخشى از آنها عبارت است از: الف. ايجاد زمينه مناسب براى انديشه و تفكر و خردورزى؛ ب. فراهم آمدن زمينه توبه و بازگشت؛ ج. فراهم شدن فرصت نيايش، نماز و تلاوت قرآن؛ د. به وجود آمدن دوره‏اى كوتاه براى محاسبه نفس و خودسازى كه حداقل سه روز طول مى‏كشد و انسان را از حاكميت غريزه‏ها، عادت‏ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى‏سازد. در زمينه اعتكاف توجّه به چند امر ضرورى مى‏نمايد:
1. اصل اعتكاف مستحب است؛ ولى گاهى به واسطه نذر، عهد، قسم و مانند آن واجب مى‏شود. 2. اعتكاف بايد در يكى از مساجد چهارگانه و يا در مسجد جامع شهر باشد و در غير آن صحيح نيست.(مسجد جامع مسجدى است كه اقشار مختلف مردم در آن شركت مى‏كنند و اختصاص به محله يا صنف خاصى ندارد و، مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدينه)، مسجد كوفه و مسجد بصره). .
حداقل اعتكاف سه روز است و كمتر از آن صحيح نيست؛ ولى بيش از آن اشكال ندارد. 4. اين عبادت را مى‏توان به نيابت از مردگان انجام داد. 5. اعتكاف زمان خاصى ندارد و در هر زمان كه روزه صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است. بنابراين كسى كه نمى‏تواند روزه بگيرد (مانند مسافر، مريض، حائض و كسى كه به عمد روزه گيرد)؛ اعتكافش صحيح نيست. بهترين زمان براى انجام دادن آن، ماه رمضان و دهه آخر آن است. 6. اگر اعتكاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد. 7. اگر اعتكاف باعث اذيت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد.
اعتكاف
نگاهى به سابقه اعتكاف در اديان گذشته، ثواب و فضيلت اعتكاف و زمان و مكان و ساير شرايط اين سنّت اسلامى‏
اُنس با معبود:
انسان موجودى است سالك و پويا به سوى معبود حقيقى خويش و از هر راهى كه برود و هر مسيرى را كه در زندگى انتخاب كند، سرانجام به لقاى معبود خويش مى‏رسد:«ياايّهَا الإنسانُ إنَّكَ كادِحٌ الى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ(1)».«اى انسان! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مى‏روى و او را ملاقات خواهى كرد».با توجه به اين آيه، اگر انسان، راه ايمان، خودسازى و تهذيب نفس را بپويد، جمال و مِهر خداوند را ملاقات مى‏كند، اما اگر راه كفر و آلودگى را در پيش بگيرد، جلال و قهر او را. بنابراين اگر مقصد و غايت سلوكش، لقاى محبّت و مهر خداوند باشد، بايد راه تهذيب نفس و عبادت حقيقى را در پيش گيرد و از هواى نفس بگريزد و در طريقت انس با معبود، گاهى به گوشه‏اى خلوت پناه ببرد و دور از تعلّقات مادّى، لختى به خدا توجه كند.
آيين اسلام با توجه به همين نياز روحى، با آن‏كه انسان را به حضور در جامعه فرامى‏خواند، فرصت‏هايى را نيز براى خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. يكى از اين فرصت‏ها «اعتكاف» است.
اعتكاف در لغت به معنى اقامت كردن و ماندن در جايى و ملازم بودن با چيزى است، ولى در شرع مقدس اسلام، به معناى اقامت در مكانى مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.در اعتكاف مى‏توان خانه دل را از اغيار تهى كرد و نور محبّت خدا را در آن جلوه‏گر ساخت. مى‏توان خود را وقف عبادت كرد و لذّت مهمانى را بر سر سفره احسان و لطف الهى چشيد. مى‏توان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند كشيد(2). مى‏توان به خويشتن پرداخت و معايب و كاستى‏هاى خود را شناخت و در جست و جوى معالجه بود. مى‏توان به مرگ انديشيد و خود را براى حضور در پيشگاه خداوند ارحم‏الراحمين آماده كرد.
سابقه اعتكاف در اديان گذشته‏:
اعتكاف، مخصوص دين اسلام نيست، بلكه در اديان الهى ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است، گرچه ممكن است در شرع مقدس اسلام پاره‏اى از خصوصيّات و احكام و شرايط آن تغيير يافته باشد.
درباره حدود و شرايط اين عبادت در اديان ديگر:
اطلاعات قابل توجهى در اختيار ما نيست. برخى از آيات قرآن، دالّ بر اين است كه اعتكاف در اديان الهى گذشته وجود داشته است. خداوند متعال مى‏فرمايد:«...وَ عَهِدْنا الى ابراهيمَ و اِسماعيلَ أنْ طَهَّرا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ و العاكِفينَ و الرُّكَّعِ السُّجودِ(3)».«به حضرت ابراهيم و اسماعيل (عليهماالسلام) سفارش نموديم تا خانه‏ام را براى طواف‏كنندگان، معتكفان و نمازگزاران، تطهير نمايند».از اين آيه استفاده مى‏شود كه در زمان حضرت ابراهيم‏عليه السلام و اسماعيل‏عليه السلام عبادتى به نام اعتكاف وجود داشته و پيروان دين حنيف، گرداگرد كعبه، معتكف مى‏شدند.
حضرت مريم (سلام‏اللّه عليها) آن‏گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهى نائل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانى خالى و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نياز با خداى خود بپردازد و چيزى او را از ياد محبوب، غافل نكند. به همين جهت طرف شرق بيت‏المقدّس را كه شايد محلّى آرام‏تر و يا از نظر تابش آفتاب پاك‏تر و مناسب‏تر بود، برگزيد(4).
مرحوم علاّمه طباطبايى‏قدس سره در الميزان مى‏نويسد: «هدف حضرت مريم(س) از دورى‏نمودن از مردم، بريدن از آنان و روى‏آوردن به سنّت اعتكاف بوده است(5)».
برخى از روايات اهل سنت هم نشان مى‏دهد كه در دوران جاهليّت هم عملى عبادى به عنوان اعتكاف در ميان مردم رايج بوده است(6).
از زمانى كه پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله اعتكاف را به مسلمانان آموزش داد، اين سنت اسلامى در ميان مسلمانان رواج پيدا كرد. در حال حاضر مراسم اعتكاف در دهه پايانى ماه مبارك رمضان در بسيارى از كشورهاى اسلامى از جمله عربستان (مكه) باشكوه خاصى برگزار مى‏شود. همه‏ساله خيل عظيم مسلمانان كه بخش قابل توجهى از آنان را جوانان تشكيل مى‏دهند، از سراسر جهان به سوى مسجدالحرام مى‏شتابند و در كنار خانه خدا معتكف مى‏شوند و حتى بسيارى از زائران خانه خدا به منظور دست‏يابى به فضيلت اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، اين ايّام پربركت را براى انجام عمره مفرده برمى‏گزينند.
شبيه اين مراسم در مسجدالنبى و در كنار مرقد مطهر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نيز برگزار مى‏شود. مسجد كوفه در عراق نيز سال‏هاى متمادى، محل برپايى مراسم اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان بوده است. انبوه شيعيان و پيروان مكتب اهل‏بيت(عليهم‏السلام) در اين مسجد مقدس، معتكف مى‏شده‏اند و بسيارى از عالمان بزرگ شيعه نيز همراه با مردم در اين مراسم شركت مى‏كرده‏اند.
نقش عالمان بزرگ اسلامى در ترويج سنت اعتكاف‏
اعتكاف در كشور ايران، تاريخچه‏اى پرفراز و نشيب دارد. در هر عصرى كه عالمان برجسته دينى به اعتكاف، اهتمام ورزيده‏اند، مردم مسلمان نيز از آنان پيروى كرده و به اعتكاف بها داده‏اند.در عصر صفوى، در سايه تلاش‏هاى دو عالم بزرگ آن زمان، مرحوم شيخ بهايى (1030 - 952 ه.ق) و شيخ لطف‏اللّه ميسى عاملى اصفهانى (متوفاى 1032 يا 1034 ه.ق)، اعتكاف در شهرهاى ايران به ويژه قزوين و اصفهان، رونق خاصى يافته است.
خوشبختانه اكنون در بسيارى از شهرهاى كشورمان مراسم اعتكاف در روزهاى 13، 14 و 15 ماه رجب (ايام‏البيض) برگزار مى‏شود. اين سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانى ميرزا مهدى بروجردى صورت گرفت و رفته‏رفته در شهرهاى ديگر رواج يافت.
زمان اعتكاف‏:
اعتكاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصى نيست، تنها از آن‏رو كه لازمه اعتكاف روزه‏گرفتن است، بايد در زمانى معتكف شد كه شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه‏گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى بهترين زمان براى اعتكاف، دهه آخر ماه مبارك رمضان است. پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله در اين دهه، در مسجد خود معتكف مى‏شد(7).اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده‏سازى انسان براى درك ليلةالقدر و بهره‏بردارى از فيض اين شب گران‏قدر، بى‏ارتباط نيست. اعتكاف، كمتر از سه روز نيست و روزه‏دارى در آن سه روز، جزء اعمال اعتكاف مى‏باشد. همچنين شخص معتكف جز براى كار ضرورى نبايد از مسجد و محل اعتكاف، خارج شود.
در كشور ما اكنون اعتكاف در سه روز از ماه رجب، بيش از اعتكاف در دهه پايانى ماه رمضان رواج دارد و اين سه روز از چند نظر، حائز اهمّيّت است:
اول آنكه ماه رجب، يكى از ماه‏هاى حرام است و از روايات استفاده مى‏شود كه اعتكاف در ماه‏هاى حرام، نسبت به ديگر ماه‏ها از فضيلت بيشترى برخوردار است.دوم، روزه در ماه رجب داراى فضيلت خاصى است، زيرا ماه رجب ماه بزرگى است كه مردم حتى در جاهليّت نيز حرمت آن را پاس مى‏داشتند. اسلام نيز بر احترام و منزلت آن افزود(8). ظاهراً چنين رفتار و باورى نسبت به ماه رجب از ديگر اديان الهى در ميان مردم به جاى مانده بود.
بر پايه حديثى از پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله هر كس سه روز از ماه رجب را روزه بگيرد، خداوند ميان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى‏اندازد. پروردگار مهربان به كسى كه سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى‏كند كه:«حق تو بر من واجب و دوستى و ولايتم برايت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما شهادت مى‏دهم كه گناهان بنده‏ام را آمرزيده‏ام(9)».علاوه بر رواياتى كه به طور عام نسبت به فضيلت روزه ماه رجب تأكيد مى‏كنند، درباره روزه‏گرفتن در روزهاى 13، 14، 15 و انجام عمل «امّ‏داوود» نيز تأكيد شده است.
مكان اعتكاف‏:
اعتكاف از نظر مكان، محدوديّت خاصى دارد. در روايات ما وارد شده است كه اعتكاف، تنها در مسجدى كه امام عادل در آن نماز جماعت برگزار مى‏كند و نيز در يكى از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد كوفه و مسجد بصره) جايز است. امام رضاعليه السلام فرموده‏اند: «اعتكافُ لَيْلَةٍ فى مَسْجِدِ الرَّسولِ و عِنْدَ قَبْرِهِ يَعْدِلُ حَجَّةً و عُمْرَةً(10)»: «يك شب، اعتكاف در مسجد پيامبر9 و نزد قبر او، معادل يك حج و يك عمره است».
اما گروهى از فقها، اعتكاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نيز روا دانسته‏اند(11). البته در مورد مسجد جامع نيز برخى برآنند كه بايستى به قصد رجاء و به اميد اين‏كه شايد مطلوب درگاه الهى باشد، اعتكاف نمود(12). اعتكاف در ساير مسجدها مانند مسجد محله و بازار، تنها به نظر شمار اندكى از فقيهان شيعه، جايز است(13).مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدى است كه معمولاً مردم بيشترى در آن‏جا گردهم مى‏آيند(14). به عبارت ديگر مسجدى كه اغلب اوقات بيشتر از ساير مساجد، جمعيّت داشته باشد(15). شيخ لطف‏اللّه ميسى اصفهانى در كتاب «رساله اعتكافيّه» به نقل احاديثى در باب اعتكاف پرداخته و ضمن بيان احاديث، شواهدى را در جواز اقامه اعتكاف در مسجد جامع، نصب قُبّه و نيز احياى دهه آخر ماه رمضان ذكر مى‏كند.
روشن است كه در محل برگزارى اعتكاف، اختلافى در ميان فقهاى شيعه وجود دارد. اين اختلاف ناشى از اين روايت است كه اعتكاف در مسجدى جايز است كه امام عادل، جماعتى در آن برگزار كرده باشد. برخى از فقها صرفاً همين چند مسجد (كوفه، بصره، مدينه و مكه) را براى اعتكاف جايز شمرده‏اند و برخى ديگر، مساجد ديگر را نيز براى اعتكاف، مجاز شمرده‏اند. از دسته دوم، گروهى تنها مساجد جامع را معيّن كرده و برخى همه مساجد جماعات را. شيخ لطف‏اللّه بر اين باور بوده كه در تمامى مساجد جامع و حتى جماعت، اعتكاف، جايز است؛ ولى درباره روايتى كه «امام عادل» را مطرح كرده چنين اظهار مى‏كند كه مقصود از امام عادل، اعمّ از امام معصوم و غيرمعصوم است.
شيخ تأكيد دارد كه اصولاً سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است كه وجه عدل نمى‏توانسته ارتباطى با امام معصوم براى اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد. وى با اشاره به آراى برخى از فقهاى متقدّم، در اين‏كه تنها در مساجد چهارگانه اعتكاف رواست، اسامى جمعى از علماى عصر خود را كه اغلب، علماى جبل عامل هستند، ذكر كرده و رأى آنان را چنين دانسته كه در هر مسجد جامعى، اعتكاف جايز است. از جمله آنان مرحوم شيخ بهايى است كه در هنگام تأليف اين رساله در قيد حيات بوده است و نيز شيخ على بن عبدالعالى ميسى جدّ نويسنده و نيز شهيد ثانى و بسيارى ديگر(16).
در اين‏جا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه با توجه به آثار سازنده اعتكاف، آيا بهتر نيست اعتكاف در هر مسجدى را جايز بدانيم تا همگان به آسانى بتوانند از اين عبادت بهره‏مند شوند؟
در پاسخ بايد گفت كه عبادت‏هاى دينى، كاملاً توقيفى هستند؛ بدين معنى كه شرايط و احكام آن را بايد از متون اسلامى و دستورهاى شرعى اخذ كرد. هرگاه از ادلّه معتبر استفاده شود كه محل اعتكاف، مسجد جامع است، نمى‏توان از روى ذوق و سليقه شخصى در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد. اساساً برخى عبادت‏ها از نظر مكان، داراى محدوديّت خاصى هستند. مراسم و اعمال حجّ بايد در مكان‏هاى معيّنى انجام شود. از اين‏رو انجام دادن اعمال حج در غير از محل‏هاى مقرّر، بى‏معناست. در مورد اعتكاف نيز هرگاه با ادلّه معتبر، ثابت شود كه جايگاه آن، مسجد جامع است، مى‏فهميم كه شارع مقدس، اين عبادت را تنها در اين ظرف مكانى معيّن از ما خواسته است. البته در تشريع اين حكم حتماً مصالحى مورد نظر بوده است كه شايد عقل ما نتواند به‏طور يقين بدان دست يابد. شايد اسلام با منحصر كردن اعتكاف در مسجد جامع بخواهد نوعى كنترل بر كمّيّت و كيفيّت آن وجود داشته باشد و در كنار اين عبادت، ارزش‏هاى ديگرى مانند وحدت و همراهى و هم‏دلى نيز مطرح شود(17).
مقابله با تهاجم فرهنگ بيگانه از بركات ضمنى اعتكاف است‏:
در فرهنگ اسلامى روى‏آوردن به اعتكاف، علاوه بر بهره‏بردارى از فيض معنوى آن، جهاد مقدس نيز شمرده مى‏شود؛ زيرا اين مراسم عبادى-معنوى، نقش بسيار مهمى در تهذيب نفس و جهاد اكبر دارد.جوانى كه در مراسم اعتكاف، طعم شيرين ايمان و انس با خداوند را مى‏چشد، لذت‏هاى مادى و شهوانى در ديدگانش حقير و بى‏ارزش مى‏شود، ايمان و اعتقادش تقويت مى‏شود و به آسانى در گرداب فساد و باورهاى ضدّدينى گرفتار نمى‏شود. از سوى ديگر، چنين مراسمى خود پيامى عملى و درسى عبرت‏آميز براى مردم است. حضور جمعى از مؤمنان در مسجد براى عبادت، در حقيقت نوعى دعوت به خداپرستى و دين‏مدارى است و آثار سازنده‏اى بر جامعه خواهد داشت. از همين‏رو، امروز در رويارويى با تهاجم فرهنگى دشمن نبايد نقش مؤثر سنت‏هايى كه در باور عمومى مردم ريشه‏هاى عميق دارند، ناديده گرفته شود. بى‏ترديد مساجد، حسينيّه‏ها، تكايا، هيأت‏هاى مذهبى، زيارت و اعتكاف نقش مهمى در تربيت جامعه و گسترش فرهنگ دينى ايفا كرده و مى‏كنند. اين مقوله‏ها با آثار مثبت جانبى كه دارند، اهرم‏هاى توانمندى در مقابله با فرهنگ بيگانه‏اند.
در دوران ما تهاجم دشمن ابعادى گسترده يافته، ولى اين حركت استعمارى، دست‏كم ريشه‏اى چندصد ساله دارد و همين پديده‏هاى سنتى، همچون اعتكاف، مردم ما را در طول ساليان متمادى در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه، مصونيّت بخشيده است(18). اما متأسفانه اهمّيّت آن و نقش به‏سزايى كه در تصفيه و تزكيه روح انسان دارد، براى بسيارى از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از اين‏رو جا دارد مبلّغان اسلامى بيش از پيش بر نقش مهمّ آن تأكيد ورزند تا اين سنت ديرينه محمدى آن‏گونه كه شايسته است، جايگاه خود را در جامعه اسلامى حفظ كند.
اسماعيل نساجى زواره-‏1. انشقاق، 6.-2. تذكرةالأولياء، عطار نيشابورى، ص 785.-3. بقره، 125-4. تفسير نمونه، ج 13، ص 33-5. تفسير الميزان، ج 14، ص 34-6. المسائل النّاصريّات، سيد مرتضى، ص 119-7. بحارالانوار، ج 98، ص 15-8. فضائل الاشهر الثلاثة، شيخ صدوق، ص 24، روايت 12-9. همان، ص 25، بخشى از روايت 12.-10. بحارالانوار، ج 98، ص 151-11. سيد محمدكاظم، العروةالوثقى، كتاب الاعتكاف-12.امام خمينى(ره)، تحريرالوسيلة، ج 1، ص 305-13. سيد محمدحسن نجفى، جواهرالكلام، ج 17، ص 170-14. همان، ص 171-15.آيت‏اللّه گلپايگانى، مجمع المسائل، ج 1، ص 154-16. فصل‏نامه فرهنگ اصفهان، شماره 1، پاييز 1374، ص 38-17. بحارالانوار، ج 33، ص 542-18.رحيم نوبهار، اعتكاف، سنت محمدى، ص 51 - 50.

http://www.quran.porsemani.ir